W dzisiejszych czasach walka ze szkodnikami jest coraz bardziej wymagająca, a odstraszacze chemiczne znane także jako repelenty stają się nieodłącznym elementem tego starcia. Te substancje, wykorzystywane do odstraszania różnorodnych szkodników i owadów, ewoluowały, aby sprostać rosnącym wymaganiom bezpieczeństwa i ochrony środowiska.
W tym artykule zgłębimy tajniki odstraszania szkodników za pomocą chemii, odkrywając jakie są najpopularniejsze substancje wykorzystywane w repelentach. Jak działają? Co warto wiedzieć, aby skutecznie chronić nasze uprawy i przestrzeń życiową przed niechcianymi intruzami, jednocześnie minimalizując ich wpływ na środowisko.
Zapraszamy do lektury naszego szczegółowego przewodnika!
- Czym są odstraszacze chemiczne i jakie są ich rodzaje?
- Jakie są popularne substancje chemiczne wykorzystywane do tego rodzaju odstraszaczy?
- Jak stosować repelenty?
- Jaki wpływ mają repelenty na środowisko?
Czym są odstraszacze chemiczne i jakie są ich rodzaje?
Odstraszacze chemiczne, to produkty naturalne lub syntetyczne, które są stosowane w celu odstraszenia różnych szkodników (owady, gryzonie, ptaki, dzikie zwierzęta itp.). Te substancje działają na zmysły zwierząt (węch, smak, dotyk) powodując, że unikają one określonych obszarów lub przedmiotów. Istnieje wiele rodzajów odstraszaczy chemicznych, które są stosowane do odstraszenia różnych rodzajów szkodników. Oto kilka przykładów.
Repelenty na owady to produkty zawierające substancje chemiczne, często o intensywnym zapachu lub smaku, które są nieprzyjemne dla takich owadów jak komary, muchy czy kleszcze. Te zapachy zakłócają też zdolności owadów do wyczuwania innych zapachów m.in. ludzkiej skóry czy dwutlenku węgla, co utrudnia im znalezienie potencjalnej ofiary. Repelenty, które działają na zmysł smaku owadów, zawierają substancje, które po zjedzeniu przez owada (np. komara) wywołują nieprzyjemny smak i uczucie w ich „ustach”, co je zniechęca do gryzienia ludzi lub zwierząt.
Odstraszacze gryzoni to substancje chemiczne używane do pozbycia się szkodników, takich jak myszy, szczury, krety itp., z obszarów, na których wyrządzają szkody (np. dom czy ogród). Podobnie jak repelenty na owady działają one na węch i smak gryzoni. Te zwierzęta mają wrażliwy węch, dlatego chemiczne odstraszacze wydzielają intensywny, nieprzyjemny, drażniący zapach, aby odstraszyć szkodniki z obszarów, na których są stosowane. Niektóre odstraszacze gryzoni zawierają substancje, które wywołują nieprzyjemny smak i drażliwość w jamie ustnej . To sprawia, że gryzonie przestają np. przychodzić, aby szukać pożywienia.
Środki chemiczne do ochrony roślin, często są nazywane pestycydami, działają nie tylko na owady, ale też przeciwko chorobom roślin i przeciw chwastom. Środki chemiczne używane do pozbywania się insektów np. z ogrodu lub do kontrolowania ich populacji nazywa się insektycydami. Ten rodzaj odstraszaczy działa na układ nerwowy owadów, zatruwa go, powodując paraliż lub śmierć. Insektycydy regulujące wzrost owadów blokują produkcję ich hormonów, które są niezbędne do ich prawidłowego rozwoju, np. zakłócają proces wylinki (zrzucania skóry) lub przeobrażenia. Insektycydy wpływają też na zdolności rozrodcze owadów, co zmniejsza ich liczbę potomstwa lub zakłóca rozwój larw powodując ich deformację, zaburzenia w rozwoju ich narządów co skraca ich żywotność.
Repelenty przeciw ptakom, te odstraszacze chemiczne mają na celu odstraszanie ptaków, które niszczą uprawy lub struktury budowlane (m.in. żurawie, kruki, szpaki, gołębie). Zawierają składniki, które działają na węch lub smak. Ptaki nie lubią intensywnych zapachów, dlatego do takich repelentów dodawane są olejki eteryczne lub substancje o mocnym aromacie. Ptaki unikają obszarów traktowanych tymi środkami właśnie przez drażniący je zapach. Repelenty działające na smak ptaków zawierają substancje chemiczne lub naturalne, które są nieprzyjemne w smaku dla tych zwierząt np. kapsaicyna (substancja, którą zawierają ostre papryczki). Jej zjedzenie wywołuje pieczenie w jamce gębowej ptaków, w rezultacie ptaki rezygnują z dalszego jedzenia.
Odstraszacze dzikich zwierząt stosuje się, aby odstraszyć dzikie zwierzęta, takie jak jelenie, zające, niedźwiedzie czy dziki, od upraw rolnych lub ogrodów. Wpływają na zmysły węchu, smaku lub dotyku dzikich zwierząt. Repelenty wpływające na węch wprowadzają do środowiska intensywny lub drażniący zapach dla dzikich zwierząt. Zwierzęta mają wyostrzony węch unikają takich terenów. Odstraszacze wpływające na smak zwierząt wywołują nieprzyjemne doznania smakowe, gdy zwierzęta próbują je zjeść. Dlatego to je zniechęca do spożywania roślin lub przedmiotów traktowanymi tymi produktami. Niektóre z odstraszaczy chemicznych powodują podrażnienie lub uczucie dyskomfortu na skórze lub futrze dzikich zwierząt. Na przykład pasty lub żele odstraszające zawierają substancje wywołujące pieczenie lub mrowienie skóry.
Jakie popularne substancje chemiczne są wykorzystywane do tego rodzaju odstraszaczy?
Substancje chemiczne wykorzystywane w tym rodzaju odstraszaczy różnią się w zależności od rodzaju odstraszanych zwierząt (owady, gryzonie, ptaki, dzikie zwierzęta) i celu jaki ma dany repelent (pozbycie się szkodnika, kontrola jego populacji). Oto przykłady najczęściej używanych substancji, które są stosowane w tego rodzaju odstraszaczach.
DEET (N, N- dietylotoluamid) – substancja stosowana w odstraszaniu owadów (komarów, kleszczy, much), jest głównym składnikiem sprayów i kremów chroniących ludzi przed ukąszeniami owadów. DEET ma wpływ na receptory nerwowe u owadów, stosowany na skórze czy ubraniu zmienia zdolność owadów do wykrywania zapachu ludzkiej skóry, co sprawia, że trudniej owadom zlokalizować i ugryźć osobę stosującą tę substancję.
Permetryna, syntetyczny pyretroid (rodzaj pestycydu), stosuje się ją w sprayach i repelentach przeciw owadom i pasożytom. Jest szeroko używana jako składnik środków owadobójczych oraz w środkach przeciwko kleszczom i pchłom dla zwierząt domowych. Permetryna blokuje kanały sodowe w komórkach nerwowych owadów, zaburzając ich funkcjonowanie, prowadząc do paraliżu, a ostatecznie do śmierci.
Piperyna, naturalny związek chemiczny wywodzący się z rośliny z rodziny Rutaceae. Piperyna działa jako środek odstraszający insekty poprzez wpływ na ich receptory. Gdy jest stosowana, zakłóca zdolność owadów do wykrywania zapachów i tym samym utrudnia im lokalizację człowieka lub zwierzęcia. Uniemożliwia namierzenie i ukąszenie osoby traktowanej tą substancją. Znajduje szerokie zastosowanie w sprayach i preparatach odstraszających owady (komary, kleszcze, pchły).
Limonen, organiczny związek z grupy terpenów występujący w olejkach eterycznych cytrusów, głównie w olejku z cytryny, pomarańczy, grejpfruta i limonki. Działanie limonenu polega na jego właściwościach zapachowych odstraszających owady. Jego intensywny, cytrusowy zapach jest naturalnym odstraszaczem owadów, utrudniając im lokalizację i podejście do obszarów, które są nim pokryte. Jest stosowany jako środek odstraszający insekty (komary, mole, mrówki). Poza zastosowaniem w odstraszaczach, limonen znajduje zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym oraz w produkcji środków czyszczących do użytku domowego.
Warfaryna, antykoagulant stosowany w trutkach na gryzonie. Działa zakłócając proces krzepnięcia krwi u gryzoni, co prowadzi stopniowo do wewnętrznych krwotoków i śmierci szkodników. Jest wykorzystywana do kontrolowania populacji gryzoni, ponieważ stopniowo osłabia i eliminuje te szkodniki.
Metylantatranilat, substancja chemiczna, która odstrasza ptaki, wywołując u nich niesmak lub dyskomfort po spożyciu. Jego działanie polega na tworzeniu negatywnych doznań smakowych co sprawia unikanie danego obszaru przez ptaki. Stosuje się ją w różnych preparatach (np. spraye, granulki), aby odstraszyć ptaki z takich miejsc jak pola uprawne, czy budynki.
Jak stosować repelenty, aby skutecznie działały?
Aby repelenty były skuteczne, należy zwrócić uwagę na kilka kwestii.
Wybór odpowiedniego repelentu, na rynku dostępnych jest wiel rodzajów repelentów, które różnią się składem, formą i czasem działania. Możemy wybierać między repelentami naturalnymi, które zawierają olejki eteryczne, takie jak cytrynella, eukaliptus czy lawenda, a repelentami chemicznymi, które zawierają syntetyczne substancje, takie jak DEET, ikarydyna czy IR 3535. Repelenty naturalne są zwykle łagodniejsze dla skóry i środowiska, ale mają krótszy czas działania i mogą być mniej skuteczne w odstraszaniu niektórych owadów. Repelenty chemiczne są zwykle silniejsze i dłużej działają, ale mogą podrażniać skórę i uszkadzać materiały. Wybór repelentu zależy od tego, gdzie się wybieramy, jak długo będziemy przebywać na zewnątrz i jak silnie jesteśmy narażeni na atak owadów. Na przykład, jeśli jedziemy na camping w lesie, lepiej wybrać repelent chemiczny o wysokim stężeniu i długim czasie działania, który skutecznie odstraszy kleszcze i komary. Jeśli natomiast spacerujemy po mieście, wystarczy repelent naturalny o łagodnym zapachu, który nie będzie przeszkadzał nam i innym ludziom.
Instrukcje stosowania, repelenty należy stosować zgodnie z instrukcjami producenta, które znajdują się na opakowaniu. Zwykle repelenty mają postać aerozoli, kremów, płynów, sztyftów lub bransoletek. Repelenty w postaci aerozoli należy aplikować z odległości około 15-20 cm od ciała, unikając okolic oczu, nosa, ust i ran. Repelenty w postaci kremów, płynów lub sztyftów należy rozprowadzić równomiernie na skórze odsłoniętych części ciała, omijając te same miejsca. Repelenty w postaci bransoletek należy nosić na nadgarstku lub kostce, aby zapewnić ochronę całego ciała. Repelenty należy nakładać na skórę, a nie na ubrania, ponieważ mogą one zmniejszać skuteczność repelentu lub uszkodzić tkaninę. Jeśli używamy jednocześnie repelentu i kremu z filtrem UV, to najpierw należy nałożyć krem, a po 15 minutach repelent.
Częstotliwość aplikacji, repelenty tracą swoją skuteczność wraz z upływem czasu, dlatego należy je ponownie aplikować w odpowiednich odstępach. Czas działania repelentu zależy od jego składu, stężenia i formy, a także od warunków środowiskowych, takich jak temperatura, wilgotność, wiatr czy pocenie się. Zwykle repelenty naturalne działają od 1 do 4 godzin, a repelenty chemiczne od 4 do 12 godzin. Na opakowaniu repelentu powinna być podana informacja o zalecanym czasie działania i częstotliwości aplikacji. Należy pamiętać, że repelenty trzeba częściej nakładać w wilgotnym klimacie, podczas intensywnego wysiłku fizycznego, po kąpieli lub po wytarciu się ręcznikiem.
Bezpieczeństwo i przeciwwskazania, repelenty są zwykle bezpieczne dla większości ludzi, jeśli stosuje się je zgodnie z zaleceniami producenta. Jednak niektóre osoby mogą być uczulone na różne składniki repelentów, co może objawiać się podrażnieniem, wysypką, świądem lub obrzękiem skóry. W takim przypadku należy natychmiast przerwać stosowanie repelentu i skonsultować się z lekarzem. Repelenty należy stosować ostrożnie u dzieci, kobiet w ciąży i osób z chorobami skórnymi. U dzieci poniżej 2 lat nie należy stosować repelentów chemicznych, a u dzieci poniżej 12 lat nie należy stosować repelentów o stężeniu DEET wyższym niż 10%. U kobiet w ciąży i karmiących piersią należy unikać repelentów zawierających DEET lub ikarydynę, chyba że istnieje wysokie ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi przez owady. W takim przypadku należy skonsultować się z lekarzem i stosować repelenty o najniższym możliwym stężeniu. Osoby z chorobami skórnymi, takimi jak egzema, łuszczyca czy trądzik, powinny unikać stosowania repelentów na uszkodzonej lub podrażnionej skórze.
Przechowywanie repelentu, repelenty należy przechowywać w oryginalnym opakowaniu, w suchym i chłodnym miejscu, z dala od źródeł ciepła i światła. Nie należy przechowywać repelentów w samochodzie, namiocie czy plecaku, ponieważ mogą one się przegrzać lub wyciekać. Repelenty mają ograniczony okres przydatności do użycia, który powinien być podany na opakowaniu. Po upływie tego okresu repelenty mogą stracić swoją skuteczność lub zmienić swoje właściwości. Nie należy używać repelentów, które zmieniły kolor, zapach lub konsystencję.
Alternatywne metody ochrony przed owadami.
Oprócz stosowania repelentów, można zastosować inne metody zapobiegania ugryzieniom owadów, takie jak:
- noszenie ubrań z długimi rękawami i nogawkami, najlepiej w jasnych kolorach, które mniej przyciągają owady,
- używanie moskitier w oknach, drzwiach, łóżkach i wózkach dziecięcych,
- unikanie wychodzenia na zewnątrz w godzinach największej aktywności owadów, czyli o zmierzchu i o świcie.
Jaki wpływ mają repelenty na środowisko?
Odstraszacze chemiczne to substancje, które mają na celu zapobieganie lub ograniczanie ataku owadów i innych szkodników na ludzi, zwierzęta i rośliny. Stosowanie repelentów może mieć zarówno korzyści, jak i ryzyko dla środowiska, w zależności od rodzaju, składu, sposobu użycia i utylizacji tych środków.
Korzyści ze stosowania repelentów polegają na ochronie zdrowia ludzi i zwierząt przed chorobami przenoszonymi przez owady, takimi jak malaria, denga, borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu. Repelenty mogą także zapobiegać uszkodzeniu upraw i plonów przez szkodniki, co ma znaczenie dla bezpieczeństwa żywnościowego i gospodarki rolnej. Ponadto repelenty mogą poprawiać komfort życia i redukować stres związany z uciążliwością owadów.
Ryzyko dla środowiska związane ze stosowaniem repelentów wynika z możliwości przedostania się substancji chemicznych do gleby, wody i powietrza, gdzie mogą one zaburzać równowagę ekologiczną i wpływać negatywnie na życie roślin i zwierząt. Niektóre repelenty mogą być trwałe, toksyczne, bioakumulacyjne lub mutagenne, co oznacza, że mogą się gromadzić w organizmach, powodować choroby, zaburzenia rozrodcze lub zmiany genetyczne. Repelenty mogą także zabijać lub odstraszać nie tylko szkodniki, ale i pożyteczne organizmy, takie jak pszczoły, motyle, ptaki czy drapieżniki naturalnie, ograniczające populację szkodników. Składniki chemiczne repelentów, które wpływają na środowisko, są różne w zależności od rodzaju i formy preparatu. Najczęściej stosowanymi substancjami aktywnymi w repelentach są DEET (N,N-dietylo-m-toluamid), ikarydyna, IR3535 (etylo-butylo-acetylo-aminopropionian), cytrynian dietylowy, olejek cytronelowy, olejek eukaliptusowy i inne olejki eteryczne. Każda z tych substancji ma swoje własności fizykochemiczne, które determinują jej rozkład i trwałość w środowisku.
DEET jest najskuteczniejszą i najpopularniejszą substancją odstraszającą owady, ale jest także uważany za potencjalnie szkodliwy dla środowiska. DEET jest trudno biodegradowalny i może się gromadzić w glebie i wodzie, gdzie może zaburzać działanie mikroorganizmów i wpływać na rośliny i zwierzęta wodne. DEET może także przenikać przez skórę ludzi i zwierząt i wpływać na ich układ nerwowy na co uwagę zwracają: Dijendra nath Roy, Ritobrat Goswami i Ayantika Pal (2017) w badaniach nad substancjami stosowanymi w repellentach. DEET może także reagować z innymi substancjami chemicznymi, tworząc związki toksyczne lub rakotwórcze.
Ikarydyna jest nowszą i bezpieczniejszą substancją odstraszającą owady, która jest skuteczna przede wszystkim przeciwko komarom i kleszczom. Ikarydyna jest łatwo biodegradowalna i ma niską toksyczność dla ludzi i zwierząt. Ikarydyna nie wpływa negatywnie na mikroorganizmy glebowe i wodne, ani na rośliny. Ikarydyna nie reaguje z innymi substancjami chemicznymi i nie tworzy niebezpiecznych produktów ubocznych.
IR3535 jest syntetyczną substancją odstraszającą owady, która jest skuteczna przeciwko komarom, kleszczom, muchom i pchłom. IR3535 jest łatwo biodegradowalna i ma niską toksyczność dla ludzi i zwierząt. IR3535 nie wpływa negatywnie na mikroorganizmy glebowe i wodne, ani na rośliny. IR3535 nie reaguje z innymi substancjami chemicznymi i nie tworzy niebezpiecznych produktów ubocznych.
Cytrynian dietylowy jest naturalną substancją odstraszającą owady, która jest skuteczna przeciwko komarom i kleszczom. Cytrynian dietylowy jest łatwo biodegradowalny i ma niską toksyczność dla ludzi i zwierząt. Cytrynian dietylowy nie wpływa negatywnie na mikroorganizmy glebowe i wodne, ani na rośliny. Cytrynian dietylowy nie reaguje z innymi substancjami chemicznymi i nie tworzy niebezpiecznych produktów ubocznych.
Olejki eteryczne są naturalnymi substancjami odstraszającymi owady, które są skuteczne przeciwko różnym gatunkom szkodników. Olejki eteryczne są łatwo biodegradowalne i mają niską toksyczność dla ludzi i zwierząt. Olejki eteryczne nie wpływają negatywnie na mikroorganizmy glebowe i wodne, ani na rośliny. Olejki eteryczne nie reagują z innymi substancjami chemicznymi i nie tworzą niebezpiecznych produktów ubocznych.
Wpływ repelentów na owady i dziką przyrodę zależy od rodzaju i dawki substancji aktywnej, sposobu i częstotliwości stosowania, a także od specyfiki danego ekosystemu. Repelenty mogą zabijać, odstraszać, dezorientować lub zmniejszać aktywność owadów i innych zwierząt. Repelenty mogą także wpływać na zachowanie, rozmnażanie, rozwój i zdrowie owadów i innych zwierząt. Takim przykładem może być permetryna, która szkodliwie wpływa na zdrowie ryb, o czym piszą Sopiniska, Lutnicka, Guz (1995) . Repelenty mogą także zaburzać relacje międzygatunkowe, takie jak zapylanie, drapieżnictwo, pasożytnictwo czy symbioza.
Repelenty mogą mieć szczególnie negatywny wpływ na pszczoły i inne owady zapylające, które są niezbędne dla utrzymania bioróżnorodności i produkcji żywności. Repelenty mogą zabijać, odstraszać lub dezorientować pszczoły, co może zmniejszać ich liczebność, aktywność i efektywność zapylania. Repelenty mogą także wpływać na zdrowie, rozwój i rozmnażanie pszczół, co może osłabiać ich odporność na choroby i pasożyty. Repelenty mogą także zaburzać komunikację i orientację pszczół, co może utrudniać im znalezienie pokarmu i powrót do ula.
Kwestie dotyczące opakowań i utylizacji repelentów są ważne dla ograniczenia ich wpływu na środowisko. Opakowania repelentów powinny być wykonane z materiałów przyjaznych dla środowiska, takich jak papier, tektura, szkło, metal lub bioplastik. Opakowania repelentów powinny być także oznaczone odpowiednimi symbolami i informacjami dotyczącymi składu, sposobu użycia i utylizacji. Dodatkowo powinny być także poddawane recyklingowi lub unieszkodliwianiu w sposób bezpieczny dla środowiska i ludzi.
Podsumowując odstraszacze chemiczne stanowią skuteczne narzędzie w walce ze szkodnikami, zapewniając bezpieczeństwo i komfort. Warto mieć na uwadze ich wpływ na środowisko oraz stosowanie się do instrukcji. Świadome stosowanie tych środków może zminimalizować ich negatywny wpływ na środowisko.
Jeśli chcesz poznać inne formy odstraszania szkodników, zapoznaj się z naszym artykułem o rodzajach odstraszaczy!
regulacje i badania:
W odniesieniu do regulacji dotyczących repelentów w Europie, kluczowe jest Rozporządzenie (UE) nr 528/2012, które dotyczy wprowadzania do obrotu i stosowania produktów biobójczych. Ma ono na celu harmonizację zasad w Unii Europejskiej dotyczących sprzedaży i użytkowania produktów biobójczych, zapewniając jednocześnie wysoki poziom ochrony zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska. Wszystkie produkty biobójcze wymagają zezwolenia, a substancje aktywne, które zawierają, muszą być zatwierdzone lub zawarte w Załączniku I do rozporządzenia. Ocena substancji biobójczych odbywa się na poziomie UE, a ich zatwierdzenie jest ograniczone do okresu nieprzekraczającego 10 lat
Wpływ permetryny na odporność karpii https://www.infona.pl/resource/bwmeta1.element.agro-article-cc4ee520-a5a1-4838-80f7-98e0ace911ad/tab/summary
Środki odstraszające owady: cicha, środowiskowa substancja chemiczna działająca toksycznie na zdrowie https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1382668917300285